ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 3، خرداد 1404 ، شماره پی در پی 109

زن آرمانی در ادب غنایی و عرفانی (مورد مطالعه: پنج گنج نظامی و مثنوی معنوی)

صفحه (249 - 264)
رقیه حبیبی ، رضا فرصتی جویباری (نویسنده مسئول)، ناهید اکبری
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1403

چکیده

زمینه و هدف: در این مقاله با انتخاب دو اثر برجسته: پنج گنج نظامی گنجوی از ادب غنایی و مثنوی معنوی مولوی از ادب عرفانی، جایگاه زن آرمانی و ویژگیهای آن با هدف تحلیل شخصیت زنان آرمانی و بیان تفاوتها و شباهتها در ادب غنایی و عرفانی بررسی شده است.

روش: گردآوری اطلاعات با مطالعه کتابخانه ای است و مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی نوشته شده است. جامعه آماری دو اثر پنج گنج نظامی و شش دفتر مثنوی معنوی مولوی میباشد.

یافته ها: نظامی در منظومه های غنایی و مولوی در حکایتهای مثنوی، در شخصیتهای داستانی، زنانی را نام برده اند که ویژگیهای برتری نسبت به عموم زنان دیگر دارند و در اصطلاح زن آرمانی نامیده میشوند. این زنان در ادب غنایی در جایگاه معشوق متعالی، پادشاه و حاکم شهر و در ادب عرفانی در جایگاه معشوق متعالی، ملکه شهر، همسر، کدبانو و مادر قرار دارند که در تفسیر نمادین، عارف، سالک راه عشق و نماد حق شده اند. زیبایی، عفت و حیا، وفاداری، خردمندی، درایت سیاسی و رفتار نیک، ویژگیهای این زنان است. در وجه تفاوت و تشابه، ویژگی ظاهری و زیبایی در ادب عرفانی مطرح نیست و در ادب غنایی نیز معیار اصلی زن آرمانی قرار نگرفته است و همراه با ویژگی وفاداری و عفت و درایت است. در هردو، زنان آرمانی جایگاه اجتماعی بالایی دارند. ویژگیهای اخلاقی در هر دو مشترک است اما زنان آرمانی شخصیت عارفانه در ادب عرفانی دارند که در ادب غنایی نیست هرچند عشق متعالی قابل تفسیر عرفانی است مثل شخصیت لیلی که با تفسیر نمادین از ادب غنایی به ادب عرفانی راه یافته است.

نتیجه گیری: با وجود نکوهش زنان که بخشی از محتوای ادبیات میباشد، زنانی در ادب غنایی و عرفانی با داشتن ویژگیهای ظاهری، اخلاقی و شخصیت متعالی و عارفانه در زندگی فردی و اجتماعی توصیف شده اند که در جایگاه زن آرمانی قرار دارند، این زنان جایگاه اجتماعی والایی دارند و نمونه های آن شخصیتهایی مثل شیرین، لیلی، مهین بانو، نوشابه، ماریه قبطیه در پنج گنج نظامی و شخصیتهای لیلی، حضرت مریم، بلقیس، مادرحضرت موسی، آسیه زن فرعون در ادب عرفانی هستند.

کلمات کلیدی
زن آرمانی , ادب غنایی , ادب عرفانی , نظامی گنجوی , مثنوی مولوی

• آقاحسینی، حسین (1389). «مقایسه خسرو و شیرین شهاب ترشیزی با خسرو و شیرین نظامی»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، ش 8. صص21-36.
• استعلامی، محمد(1384) مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی، مقدمه، تصحیح، تعلیقات، 7جلدی، تهران: سخن.
• براتی، محمدرضا(1389) جادوی سخن(بررسی و تحلیل شخصیت بهرام در هفت پیکر نظامی)، مشهد: آهنگ قلم.
• بری، مایکل (1385) تفسیر مایکل بری بر هفت‌پیکر نظامی، ترجمۀ جلال علوی‌نیا، تهران: نی
• تاجدینی، علی (1394) فرهنگ نماد‌ها و نشانه ها در اندیشه مولانا، تهران: سروش.
• ثقفی، زلیخا (1381). تجلی زن در آثار مولوی، تهران: ترفند.
• حسینی، مریم (1387) «بررسی تطبیقی سیمای زن در آثار خاقانی و نظامی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره جدید، ش 23، پیاپی 20، صص89-110.
• زرین کوب، عبدالحسین (1364) سرّنی(نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی)،2جلدی، تهران: علمی فرهنگی.
• عبقری، ناهید(1393) شرح مثنوی معنوی؛ با نگاهی تطبیقی به مبانی عرفان نظری،6جلدی، مشهد: بانگ نی.
• مدرسی، فاطمه، صهبا، فروغ، کشتکار، طیبه(1393) «بررسی جایگاه زن در آثار مهدی شجاعی با تکیه بر داستانهای کوتاه سانتاماریا»، ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال هفتم، ش3، صص219-234.
• ممیزی، فاطمه و بهمنی مطلق، یدالله(1392) «خمسه نظامی نربان صعود زن» نشریۀ زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره 18 صص. 25-40.
• مولانا، جلال الدین محمد (1397) مثنوی معنوی، تصحیح محمدعلی موحد، تهران: هرمس.
• نادری، توحید، محرمی، رامین و مختاری، مسروره(1401) «روابط بینامتنی مثنوی معنوی مولوی با مثنوی‌های نظامی گنجه ای بر اساس نظریه ترامتنیت ژرار ژنت»، مطالعات زبان فارسی، ش5: صص 108ـ 136
• نظامی گنجه ای، الیاس بن یوسف (1387) خمسه نظامی، براساس چاپ مسکو، باکو، تهران: هرمس.
• نورمحمدی، رقیه ؛ فرزاد، عبدالحسین ( 1397). «مقایسه شخصیت های تمثیلی در مثنوی جلال و جمال نزل آبادی و لیلی و مجنون نظامی»، فصلنامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی واحد بوشهر، شماره 35: صص90-109.